ARİZONA’DA HACI ALİ TÜRBESİ (17.4.2003 Türkiye)

Bir gün kendinizi ABD’de, Arizona eyaletinin başkenti Phoenix’i Pasifik kıyısındaki Los Angeles kentine bağlayan kara yolunda bulursanız, Phoenix’e 200 kilometre uzaklıktaki Quartzsite kasabasının mezarlığında yer alan Hacı Ali Türbesi’ni ziyaret etmeden geçmeyin. Yüzünüzdeki şaşırma ifadesi, şimdilik öylece kalsın. Bu arada biz zaman tünelinde, çok değil 150 yıl kadar geriye uzanalım.

Osmanlı’dan 500 yıl sonra yeni bir devlet 

Amerika kıt’asında, 1776’da İngiltere’den bağımsızlığını ilân eden Amerika Birleşik Devletleri diye yeni bir devlet doğmuştu. Başlangıçta 13 eyaletten oluşan bu yeni devlet hızlı bir genişleme sürecine girmişti. Texas’ın 1836’da Meksika’dan bağımsızlığını ilân etmesi ve ABD’ye katılması üzerine, güney komşusu bu ülke ile arasında savaş çıkmıştı.

Bu savaşta harekât bölgelerini, büyük kısmı çorak ve kayalık, insanların yaşamadığı, çöllerle çevrili geniş mıntıkalar oluşturmuştu. Amerikan ordusu, savaşan birliklere yiyecek, su, cephane ve yaralılar için sağlık malzemelerini, katır ve öküzlerden meydana gelen kervanlarla ulaştırmaya çalışırken büyük zorluklarla karşılaşmıştı. Amerikan Genelkurmayı, çöl bölgelerindeki askerî nakliye işlerinde deve katarlarını kullanmaya karar vermişti.

ABD, Osmanlı Devleti’nden yardım talep ediyor 

Amerikan donanmasından USS Supply gemisi, en iyi cins develerin bulunduğu Osmanlı topraklarına doğru bu amaçla yola çıkarılmıştı. Geminin Osmanlı sularına ulaşmasından sonra İstanbul’daki Amerikan Elçiliği’nin Hariciye Nezareti’ne gönderdiği 29 Ekim 1855 tarihli yazıda şöyle deniyordu:

“Amerika Devleti’nde deve kullanılmasına karar verilmiş ve Osmanlı Devleti topraklarından 30 baş deve getirilmesi için bahriye subaylarından Mr. David D. Porter kumandasındaki bir gemi bu tarafa gönderilmiştir. Türkiye ile Amerika arasındaki mevcut bulunan iyi ilişkiler ve dostluk dolayısıyla Osmanlı Devleti bir çift erkek ve bir çift dişi deve verdiği taktirde bunun büyük bir memnuniyet doğuracağını Amerikan Elçisi arz ve beyana cesaret eder.”

Bu talep Sultan Abdülmecid Han tarafından da uygun görülmüş ve iki çift iyi cins deve Yüzbaşı Porter tarafından teslim alınmıştı. Nihayet gemi, Osmanlı topraklarındaki çeşitli yörelerden toplanan diğer 30 baş damızlık deve ile birlikte Osmanlı uyruğundan 2 Türk ve 3 Arab deve bakıcı ve eğiticisi ile birlikte İzmir limanından ayrılmıştı.

5 Osmanlı eğitimci Amerika yollarında 

İşte Amerikan ordusunun, 8-10 yıl süren “Deve Birlikleri” kurma deneyiminin çekirdeğini teşkil eden bu ilk kafiledeki deve bakıcılarından biri Hacı Ali isminde Şamlı bir Osmanlıdır. Osmanlı toplum yapısının ilginç bir örneği olarak babası Arab, annesi Yunan Hristiyan bir ailenin çocuğudur. Ancak genç yaşta Müslümanlığı seçmiş ve hacca gitmiştir. Philip Tedro olan adını da Ali olarak değiştirmiştir.

Amerikan askerleri Hacı Ali’yi çok severler. Adını söylemeye dilleri dönmez, onu Hi Jolly (Hay Coli) diye çağırırlar. Başlangıçta proje başarıyla uygulanır. Hatta aynı gemi ve ekip Türkiye’ye bir sefer daha yapar ve 44 deve daha getirir. Develerin görev aldığı birkaç çöl harekâtı gerçekleştirilir. Bu arada 1861’de Amerikan İç Savaşı çıkar ve proje eski önemini kaybeder. Develer, sirklere ve diğer isteklilere satılır. Bir kısmı çöle salınır.

Amerikan kasabasında bir türbe... 

Hacı Ali’nin birlikte geldiği arkadaşları ya vatanlarına döner veya başka yerler giderler. Ama o Arizona’da kalır. Orduda keşif eri olarak çalışır, daha sonra altın arayıcılığına başlar. Colarado Nehri’ne yakın Quartzsite kasabasına yerleşir ve Tusconlu bir bayan olan Gertrude Serna ile evlenir. İki kızı olur. Ailece Müslümalığı uygularlar. Uzun yıllar kasabanın imamı olarak görev yapar ve o yörenin simge kişiliklerinden biri olur. 1902’de 75 yaşında vefat eder ve Quartzsite mezarlığına gömülür.

Arizona Karayolları Kurumu 1938’de, Hacı Ali’nin mezarı üzerine 3 metre yükseklikte, piramit şeklinde taştan bir anıt yaptırır. Piramitin üzerinde de bakırdan bir deve silueti vardır. Üzerindeki kitabede şunlar yazılıdır:

“1828’de Suriye’de doğan, 16 Aralık 1902’de Quartzsite’de vefat eden, bu ülkeye 1856’da gelmiş, 30 yılı aşkın bir süre Amerikan Devletine deve bakıcısı, yükleme görevlisi ve keşif eri olarak sadakatle hizmet etmiş Hi Jolly’nin son durağıdır.”

Bu yazı, 17 Mart 2003 tarihli Türkiye Gazetesi’nde, İbrahim Pakkan adıyla yayınlanmıştır.