CUMHURİYET İLK ASRINDA 30 İSİM GÖRDÜ - İLK BAŞBAKAN’DAN SON BAŞBAKAN’A... (19.5.2018 Türkiye)
Osmanlı’da sadrazam, mahkeme kararları ve öğretim programları hariç olmak üzere bütün alanlarda padişahın tam yetkili vekili idi. Bütün devlet görevlileri sadrazama karşı sorumlu idi.
Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk başbakan, Sultan Orhan Gazi’nin veziri Alaeddin Paşa’dır. Yaygın rivayetle 1326’da bu makama gelmiştir. Son Osmanlı sadrazamı, saltanatın kaldırıldığı ve Osmanlı İmparatorluğu’nun resmen tarih sahnesinden silindiği 1 Kasım 1922 tarihine kadar görev yapan Ahmed Tevfik Paşa’dır. Arada geçen 596 yılda 217 farklı şahsiyet sadrazamlık makamını işgal etmiştir. Bunlardan bazıları müteaddit defalar bu makama getirilmiştir.
7 sadrazam muharebe meydanında şehit düşmüştür. 36 sadrazam padişah kızlarıyla evlenerek “damad-ı şehriyârî” unvanını aldılar. Küçük Mehmed Said Paşa 9 defa, Mustafa Reşid Paşa 6 defa sadrazam oldular. 6 sadrazam 5 defa, 2 sadrazam 4 defa, 6 sadrazam 3 defa bu makama geldiler. 2 defa sadrazam olanları çoktur.
Müddet olarak rekor 22 yıl ile Sultan Birinci Murad Han’ın veziri Çandarlı Hayreddin Paşa’nındır. Görevi kendisinden devralan oğlu Çandarlı Ali Paşa, üç padişah devrinde toplam 20 yıl ile bu hususta ikincidir. Aksi yönde rekor 4 saat ile Zurnazen Mustafa Paşa’dadır. Köprülü Fazıl Ahmed Paşa gibi 26 yaşında sadrazam olanlar olduğu gibi 80 küsur yaşında bu makama gelenler de vardır.
OSMANLI’NIN SON ASRINDA 47 SADRAZAM
İmparatorluğumuzun son asrına girdiği 1822 yılı Kasım ayında tahtta 30. Padişah Sultan İkinci Mahmud Han, sadrazamlık makamında 171. sadrazam Hacı Salih Paşa vardı. Bu hesaba göre İmparatorluğun son yüzyılında 47 sadrazam görev yaptı. Bunlardan 1 sadrazam 9, 1 sadrazam 6, 3 sadrazam 5, 2 sadrazam 4, 2 sadrazam 3 ve 7 sadrazam 2 kere bu makama geldiler.
Sultan Vahideddin’in ilk sadrazamı Mehmed Talat Paşa’dır. Saltanatın kaldırıldığı 1 Kasım 1922 tarihine kadar Ahmed İzzet Paşa, Ahmed Tevfik Paşa (üç kabine), Mehmed Ferid Paşa (beş kabine), Ali Rıza Paşa ve Hulusi Salih Paşalar toplam 11 hükûmet kurdular. Yani İmparatorluğun son dört yılında Talat Paşa’nınki dahil 12 hükûmet kuruldu.
Ayrıca 23 Nisan 1920’den itibaren, Mehmed Ferid Paşa ve Ahmed Tevfik Paşa’nın sadrazamlıkları sırasında, yani son 2,5 yıl Ankara’da da paralel bir hükûmet vardır. Saltanatın kaldırılmasından Cumhuriyet’in kurulmasına kadar geçen bir yıllık ara dönemde de iki Ankara hükûmeti görev yapmıştır. Bütün bu hükûmetlere başkanlık eden dört İcra Vekilleri Heyeti Reisini, Cumhuriyet dönemi başbakanları arasında saydım.
CUMHURİYET’İN 30 BAŞBAKANI
Osmanlı’nın son asrında göreve gelen 47 sadrazama karşılık Cumhuriyet’in ilk asrında bu sayı 30’da kaldı. Bu fark en kaba tespitle, Cumhuriyet’in ilk asrının yönetim açısından Osmanlı’nın son asrından daha istikrarlı olduğuna işaret eder. Şimdi 23 Nisan 1920 tarihinden itibaren önceleri “İcra Vekilleri Heyeti Reisi”, sonra “Başvekil” ve nihayet “Başbakan” sıfatıyla görev yapan 30 hükûmet başkanımızı kısaca hatırlayalım:
1. Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938): 23.4.1920-24.1.1921 tarihleri arasında I. İcra Vekilleri Heyeti Reisi. 29.10.1923’e kadar Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi, bu tarihten 10.11.1938’de vefatına kadar Cumhurbaşkanlığı yapmıştır. Aslında saltanatın kaldırıldığı 1.11.1922 tarihinden itibaren fiilen Devlet Başkanı idi.
2. Mustafa Fevzi Çakmak (1876-1950): 24.1.1921-12.7.1922 tarihleri arasında II. ve III. İcra Vekilleri Heyeti Reisi (Eski Osmanlı Harbiye Nazırı).
3. Hüseyin Rauf Orbay (1881-1967): 12.7.1922-14.8.1923 tarihleri arasında IV. İcra Vekilleri Heyeti Reisi (Eski Osmanlı Bahriye Nazırı).
4. Ali Fethi Okyar (1880-1943): 14.8.1923-29.10.1923 tarihleri arasında V. İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve 22.11.1924-3.3.1925 tarihleri arasında 3. Hükûmet’te Başvekil (Eski Osmanlı Dahiliye Nazırı).
5. Mustafa İsmet İnönü (1884-1973): 29.10.1923-6.3.1924 tarihleri arasında 1. Hükûmet’te İcra Vekilleri Reisi, 6.3.1924-22.11.1924 tarihleri arasında 2. Hükûmet ve 3.3.1925-1.11.1937 tarihleri arasında 4., 5., 6., 7. ve 8. Hükûmetlerde Başvekil, 20.11.1961-23.2.1965 tarihleri arasında 26., 27. ve 28. Hükûmetlerde Başbakan. 1938-1950 tarihleri arasında Cumhurbaşkanlığı yapmıştır. Toplam 10 hükûmetle rekor kendisindedir. İnönü’yü 7 hükûmetle Demirel, 5’er hükûmetle Menderes ve Ecevit takip eder.
6. Mahmut Celal Bayar (1883-1986): 1.11.1937-25.1.1939 tarihleri arasında 9. ve 10. Hükûmetlerde Başvekil. 1950-1960 tarihleri arasında Cumhurbaşkanlığı yapmıştır.
7. Dr. Refik Saydam (1881-1942): 25.1.1939-8.7.1942 tarihleri arasında 11. ve 12. Hükûmetlerde Başvekil. Görevde iken vefat etmiş ve Dahiliye Vekili Ahmet Fikri Tüzer başvekilliği bir gün süreyle vekaleten yürütmüştür.
8. Mehmet Şükrü Saraçoğlu (1887-1953): 9.7.1942-12.8.1946 tarihleri arasında 13. ve 14. Hükûmetlerde Başbakan.
9. Mehmet Recep Peker (1889-1950): 12.8.1946-10.9.1947 tarihleri arasında 15. Hükûmet’te Başbakan.
10. Prof. Hasan Saka (1886-1960): 10.9.1947-16.1.1949 tarihleri arasında 16. ve 17. Hükûmetlerde Başbakan.
11. Ord. Prof. Mehmet Şemsettin Günaltay (1883-1961): 16.1.1949-22.5.1950 tarihleri arasında 18. Hükûmet’te Başbakan.
12. Adnan Menderes (1899-1961): 22.5.1950-27.5.1960 tarihleri arasında 19., 20., 21., 22. ve 23. Hükûmetlerde Başbakan.
13. Org. Cemal Gürsel (1895-1966): 27.5.1960-20.11.1961 tarihleri arasında 24. ve 25. Hükûmetlerde Başbakan ve aynı zamanda Cumhurbaşkanı. 1960-1966 tarihleri arasında Cumhurbaşkanlığı yapmıştır.
14. Suad Hayri Ürgüplü (1903-1981): 23.2.1965-27.10.1965 tarihleri arasında 29. Hükûmet’te Başbakan. Sultan Reşad’ın şeyhülislamlarından Mustafa Hayri Efendi’nin oğludur.
15. Süleyman Sami Demirel (1924-2015): 27.10.1965-26.3.1971 tarihleri arasında 30., 31. ve 32. Hükûmetlerde, 31.3.1975-21.6.1977 tarihleri arasında 39. Hükûmet, 21.7.1977-5.1.1978 tarihleri arasında 41. Hükûmet, 12.11.1979-12.9.1980 tarihleri arasında 43. Hükûmet ve 20.11.1991-16.5.1993 tarihleri arasında 49. Hükûmet’te Başbakan. Başbakanlık makamından altı defa gitmiş yedi defa gelmiştir. 1993-2000 tarihleri arasında Cumhurbaşkanlığı yapmıştır.
16. Prof. Dr. İsmail Nihat Erim (1912-1980): 26.3.1971-5.6.1972 tarihleri arasında 33. ve 34. Hükûmetlerde Başbakan.
17. Ferit Melen (1906-1988): 5.6.1972-16.4.1973 tarihleri arasında 35. Hükûmet’te Başbakan.
18. Mehmet Naim Talu (1919-1998): 16.4.1973-25.1.1974 tarihleri arasında 36. Hükûmet’te Başbakan.
19. Mustafa Bülent Ecevit (1925-2006): 25.1.1974-17.11.1974 tarihleri arasında 37. Hükûmet, 21.6.1977-21.7.1977 tarihleri arasında 40. Hükûmet, 5.1.1978-12.11.1979 tarihleri arasında 42. Hükûmet, 11.1.1999-18.11.2002 tarihleri arasında 56. ve 57. Hükûmetlerde Başbakan.
20. Ord. Prof. Dr. Sadi Irmak (1904-1990): 17.11.1974-31.3.1975 tarihleri arasında 38. Hükûmet’te Başbakan.
21. Ora. Saim Bülent Ulusu (1923-2015): 21.9.1980-13.12.1983 tarihleri arasında 44. Hükûmet’te Başbakan.
22. Turgut Özal (1927-1993): 13.12.1983-9.11.1989 tarihleri arasında 45. ve 46. Hükûmetlerde Başbakan. 1989-1993 tarihleri arasında Cumhurbaşkanlığı yapmıştır.
23. Yıldırım Akbulut (1935- ): 9.11.1989-23.6.1991 tarihleri arasında 47. Hükûmet’te Başbakan.
24. Ahmet Mesut Yılmaz (1947- ): 23.6.1991-20.11.1991 tarihleri arasında 48. Hükûmet, 6.3.1996-28.6.1996 tarihleri arasında 53. Hükûmet ve 30.6.1997-11.1.1999 tarihleri arasında 55. Hükûmet’te Başbakan.
25. Prof. Dr. Tansu Çiller (1946- ): 25.6.1993-6.3.1996 tarihleri arasında 50., 51. ve 52. Hükûmetlerde Başbakan. Bu makama geçen tek kadındır.
26. Prof. Dr. Necmettin Erbakan (1926-2011): 28.6.1996-30.6.1997 tarihleri arasında 54. Hükûmet’te Başbakan.
27. Abdullah Gül (1950- ): 18.11.2002-12.3.2003 tarihleri arasında 58. Hükûmet’te Başbakan. 2007-2014 tarihleri arasında Cumhurbaşkanlığı yapmıştır.
28. Recep Tayyip Erdoğan (1954- ): 14.3.2003-29.8.2014 tarihleri arasında 59., 60. ve 61. Hükûmetlerde Başbakan. 2014’den beri Cumhurbaşkanıdır.
29. Prof. Dr. Ahmet Davutoğlu (1959- ): 29.8.2014-24.5.2016 tarihleri arasında 62., 63. ve 64. Hükûmetlerde Başbakan.
30. Binali Yıldırım (1955- ): 24.5.2016 tarihinden beri görevde olan 65. Hükûmet’te Başbakan. 24.6.2018 tarihinde yapılacak Cumhurbaşkanı Seçimi ve 27. Dönem Milletvekili Genel Seçiminden sonra tarihe son başbakan olarak geçecektir.
REKOR İNÖNÜ’DE
Cumhuriyet devrinde en çok hükûmet kurma ve en uzun müddet başbakanlık yapma rekoru, 10 hükûmet ve toplam 16 yıl, 11 ay, 25 günle İsmet İnönü’dedir. Daha sonra 3 hükûmet, 11 yıl 5 ay, 15 gün ile Recep Tayyip Erdoğan; 7 hükûmet, 10 yıl, 5 ay, 11 gün ile Süleyman Demirel; 5 hükûmet, 10 yıl, 6 gün ile Adnan Menderes gelmektedir.
Bu makale, 19 Mayıs 2018 tarihli Türkiye Gazetesi'nde yayınlanmıştır.
http://www.turkiyegazetesi.com.tr/yazarlar/genis-aci-fikir-ve-tartisma/602318.aspx